چکیده

مسجد، جایگاه مقدس و پایگاه مذهبی مسلمانان، از لحاظ فرهنگی و اجتماعی بسیار غنی و از لحاظ جغرافیایی نیز در سراسر جامعه اسلامی گستره وسیعی را به خود اختصاص داده است، با این خصوصیات است که مساجد در جوامع اسلامی می توانند کارکردهای متنوعی داشته و نقش های گوناگونی را پذیرفته و ایفا نماید. با توجه به این ویژگی هاست که مساجد بنیادی‌ترین و تعیین کننده‌ترین نهادی بوده اند که از صدر اسلام تاکنون، در جامعه اسلامی نقش‌های متعددی بر عهده داشته است. پراکندگی گستره مساجد و در نتیجه تحت تأثیر قرار دادن تمام اقشار جامعه، حضور نیروهای فاضل و مؤمن در مساجد و سرمایه اقتصادی عظیم بناها و تجهیزات مساجد، گویای عظمت سرمایه‌ای به نام « مسجد » است که می‌تواند بستر مناسب نشر معارف اسلامی و آموزه‌های فرهنگی و اجتماعی باشد. برای دستیابی به جایگاه ارزشمند و اعتلای مساجد کشور، تحول در شیوه‌های مدیریت کلان بر مساجد امری انکارناپذیر است، این انتظار نه فقط در فکر بلکه در عمل نیز لازم وضروری است، باتوجه به اهمیت این تحول دراین مقاله سعی شده است، بدان پرداخته شود.

نتیجه این پژوهش که با روش توصیفی و تحلیلی صورت گرفته است، نشان می دهد که همه سازمان ها و نهادها برای بقا نیازمند اندیشه های نو و نظرات بدیع و تازه اند. حدود شصت یا هفتاد هزار مسجد در کشور وجود دارد که به جرأت می توان گفت گسترده ترین شبکه فراگیر اجتماعی در کشور است که نیازمند مدیریتی خلاق در سطح کلان جهت بهره برداری بهتر از این پتانسیل عظیم است.

کلید واژه: مسجد، مدیریت کلان، نوآوری، خلاقیت

مقدمه

با نگرشی اجمالی به تاریخ مساجد درمی‌یابیم که مسجد تنها برای انجام فرایض دینی نبوده، بلکه همواره مهم‌ترین پایگاهی به شمار می‌رفته که مردم و به خصوص جوانان و افراد بانفوذ، در آنجا جمع می‌شده‌اند تا درباره‌ ‌مسائل دینی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، خدماتی و... ،به بحث و مذاکره بپردازند، ‌از این رو پیوسته از این مکان مقدس به صورتی مردمی به منظور سیاست گذاری‌های مختلف و انجام امور مورد نیاز استفاده می‌شده است، اما با توجه به تحولات جامعه ایرانی و جهان نیازمند بهره گیری از روش های نوینی هستیم که نشان دهنده جایگاه والاتر مساجد باشد. در این رهگذر شکی نیست که مساجد باید دارای مدیریتی قوی، توانمند، نوآور و خلاق در سطح کلان باشند، این مدیریت می باید بتواند مساجد را هم به منظور تقویت بنیه‌ دینی، مذهبی و هم به منظور بهره‌برداری سیاسی، ‌اجتماعی، فرهنگی و... مهیا سازد و از این پتانسیل حداکثر بهره وری را داشته باشد. البته تا به امروز تلاش های فراوانی صورت گرفته است اما هنوز ظرفیت های فراوانی وجود دارد که در سایه خلاقیت و نوآوری در سطح کلان مساجد به شکوفایی خواهد رسید.

اصطلاحات تحقیق

• مدیریت

فرایند به کارگیری مؤثر و کارآمد منابع مادی و انسانی در برنامه‌ریزی، سازماندهی، بسیج منابع و امکانات، هدایت و کنترل است که برای دستیابی به اهداف سازمانی و بر اساس نظام ارزشی مورد قبول صورت می‌گیرد. در تعریفی دیگر آن را فرایند، برنامه ریزی، سازمان دهی، هدایت و کنترل کوشش های اعضای سازمان و استفاده از تمام منابع سازمان برای دستیابی به اهداف معین سازمانی می دانند.

نوآوری: معمولاً واژه خلاقیت با نوآوری به طور مترادف استفاده می شود.

خلاقیت عبارتست از به کارگیری توانایی های ذهنی برای ایجاد یک فکر یا مفهوم جدید. فکر باید به عمل درآید تا نتایج آن معلوم گردد و به نوآوری تازه منجر گردد. در چند دهه اخیر پژوهش های بسیاری در زمینه خلاقیت انجام شده است. پژوهش های انجام شده در زمینه آموزش خلاقیت، عموماً به این نتیجه رسیده است که خلاقیت را هم می توان آموزش و هم پرورش داد.

مسجد: مسجد، یعنی جای سجده و تواضع در پیشگاه خداوند. گاه از مسجد به عنوان بیت الله هم یاد می شود.

• کارکردهای مسجد

هر دین الهی، مکانی را به عنوان پرستش گاه برای برقراری ارتباط پیروان خود با خدا و یا محلی برای اجتماع این رهروان تعیین کرده است و آنان را به رعایت آداب و رسوم خاصی در آن تشویق نموده اند. در ادبیات و فرهنگ های مختلف بشری از محل نیایش، با نام های متناسب با زبان و فرهنگ مردمان آن دیار یاد شده است، همچنین تلاش های زیادی نیز در راستای حفظ و نگهداری و زیباسازی این اماکن توسط مردم و حکومت ها صورت می گیرد. اسلام نیز به عنوان دینی که در ادامه مسیر ادیان الهی است، برای عبادت پیروان خود محلی را به نام مسجد در نظر گرفت. این مکان مقدس در طول تاریخ هزار و چهارصد ساله خود، کارکردها و نقش های گوناگونی داشته است که به اجمال برخی از آنها را بر می شماریم:

1. مسجد محل عبادت

نخستین اقدام پیامبراکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) بعد از هجرت از مکه و ورودشان به مدینه، ساختن مسجد قبا با کمک مردم این شهر بود، مسجدی که قرآن از آن این گونه تعبیر می‌کند:

( لا تَقُمْ فیهِ أَبَداً لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى‏ مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فیهِ فیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرین‏ )[2]

در قرآن، هر جا سخن از مسجد به  میان آمده، جنبه های عبادی آن به عنوان نقش اولیه و بنیادین این جایگاه مقدس، مورد تأکید قرار گرفته است. خداوند بزرگ می فرماید:

«  و مساجد ویژه خداست. پس هیچ کس را با خدا مخوانید »[3]

و در آیه دیگر می فرماید:

« پروردگارم بر دادگری فرمان داده است و اینکه در هر مسجدی روی خود را مستقیم (به سوی قبله) کنید و در حالی که دین خود را برای او خالص گردانیده اید وی را بخوانید. همان گونه که شما را پدید آورد و به سوی او باز می گردید »[4]

این آیه به روشنی می فهماند که مسجد، کانون پرستش خالصانه است. خداوند بزرگ در جایی دیگر، مسجد را جایگاهی معرفی می کند که در آن نام خداوند فراوان برده می شو:

( وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثیراً )[5]؛

و مساجدی که نام خدا در آنها بسیار برده می شود.

 با توجه به آیات 36 و 37 سوره « نور » نیز مسجد، پایگاه تجمع مردانی است که صبح و شام در آن جا به  تسبیح و عبادت مشغولند و هیچ تجارت و معامله ای آنان را از یاد خدا باز نمی دارد.

1. مسجد محلی برای حل مشکلات مردم

در دوره حکومت نبوی(صلی الله علیه وآله وسلم) و پس از آن، مساجد در حل و فصل مشکلات مردم و دستگیری از محرومان

و نیازمندان نقش مهمی ایفا می‌کردند و این نقش تا امروز نیز کم و بیش باقی‌ مانده است. برای نمونه امیرالمؤمنین(علیه السلام)  به هنگام رکوع در مسجد انگشتر خویش را به فقیر دادند.[6] و پیامبر خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) ، اصحاب صفّه را که به شدت در تنگنای مالی قرار داشتند، در محلی به همین نام در مسجد سکنی داد و آنان را در هدایای خود شریک نمود و به مردم سفارش کرد به یاری آنان بشتابند.

2. مسجد کانون فعالیت‌های علمی و فرهنگی

تأکید پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) بر کسب علم و ضرورت فراگیری آن برای هر مرد و زن مسلمان، مساجد را به کانون‌های ارزشمند علمی و فرهنگی تبدیل نمود. پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) که مأمور به تلاوت قرآن و تعلیم کتاب و حکمت به مؤمنان بود، مسجد را محل آموزش قرآن، تلاوت و حفظ آن قرار داد و خطابه‌ها و موعظه‌های خویش را که درس زندگی بود در آنجا ایراد کرد.

امروزه نیز مساجد از جهت فرهنگی به صورت مهم‏ترین پایگاه فعالیت های دینی در فضای جامعه تأثیر عمیق و ژرف داشته، معادلات فرهنگی اطراف خویش را به سود عبودیت الهی تغییر می‏دهند و این امر در صورتی است که مدیران مساجد خصوصاً روحانیون به خوبی از جایگاه معنوی مسجد در مسیر بایسته آن سود جویند.

فعالیت های فرهنگی و دینی در مساجد می‏تواند از تنوع بسیاری برخوردار باشد، به تناسب نیازمندی های نوع مخاطبان و... دارای متغیّرهای فراوان باشد، اما در اینجا از باب نمونه برخی از فعالیت های فرهنگی مساجد عبارتند از: جلسات سخنرانی، کلاس های مختلف آموزشی و فرهنگی برای کودکان، نوجوانان و جوانان، وجود کتابخانه و نوارخانه، جلسات پرسش و پاسخ و... این فعالیت ها با توجه به زمان و شرایط حاکم بر جامعه می تواند توسعه یافته و در راستای اهداف متعالی نظام اسلامی مورد استفاده بیشتری قرار گیرد. به ویژه در حال حاضر که ابزارهای گوناگون تبلیغی و رسانه ای در پی ترویج فرهنگ های دیگری در میان افراد جامعه به خصوص جوانان و نوجوانان هستند.

مقام معظم رهبرى در دو دهه اخیر، همواره از تهاجم فرهنگی سخن به میان آورده اند و مخاطرات آن را گوشزد کرده‏اند و در هشدارى مهم فرمودند:

« اگر در مقابل تهاجم فرهنگى و اعتقادى استکبار جهانى مقاومت نکنیم، شکست قطعى است‏. »[7]

با توجه به آن چه بیان شد، یکی از مهمترین مکان هایی که توان و پتانسیل های لازم جهت مقابله با تهاجم فرهنگی را دارد، مسجد است.

3. مسجد محل تبادل افکار و اندیشه

یکی از مهمترین اماکنی که افراد جامعه می توانند به بیان، تفسیر، تجزیه و تحلیل مسائل اقتصادی، سیاسی اجتماعی، بهداشتی و به طور کلّی مسائل روز بپردازند، مساجد هستند.

4. مسجد مکان تربیت دینی

هدف از تربیت دینی، ایجاد تقویت و پرورش روح تقوا و هدایت پذیری است؛ زیرا نجات، در گرو ایمان و تقوای مستمر و رسیدن به مقام رضا می باشد.[8]

5. مسجد مرکز تصمیم‌گیری‌های سیاسی و حکومتی

بی‌تردید هسته نخستین حکومت نبوی(صلی الله علیه وآله وسلم) در مسجد پی‌ریزی شد. پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) به هنگام مهاجرت از مکه به مدینه مسجد قبا را بنا نهاد. بسیاری از تصمیم‌گیری‌های سیاسی و اجتماعی در زمان پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) در مسجد صورت می‌گرفت. مردم برای انجام  امور مختلف در مسجد گرد هم جمع می‌شدند و مرکز دیگری را نمی‌شناختند، پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) با انجام امور در مسجد، ظرفیت بالای این مرکز دینی را به مردم نشان می‌داد و بر تک بعدی بودن دین اسلام خط بطلان می‌کشید، حتی پذیرش هیأت‌های نمایندگی و سران اقوام مختلف و فرستادگان قبایل و مذاکره با آنان در مسجد انجام می‌گرفت.

مسجد تنها یک عبادتگاه نیست، بلکه مرکزی برای حیات سیاسی و اجتماعی است، از این رو پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) سفیران را در مسجد به حضور می‌پذیرفت. شئون دولت را از مسجد اداره می‌کرد و برای مردم در امور سیاسی و دینی از فراز منبر پیام می‌فرستاد.

امام خمینی (ره) نیز برای مسجد کارکرد سیاسی را مطرح می فرمایند:

« این مسجدالحرام و مساجد در زمان رسول اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) ، مرکز جنگ ها، سیاست ها و مرکز امور اجتماعی و سیاسی بوده. »[9]

6. مسجد دادگستری و مرجع حل و فصل دعاوی

پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) در دوران حکومت خود در مدینه مسجد را محل قضاوت خویش قرار داده بودند. همان

گونه که پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) در مسجد قضاوت می‌کردند، امیرالمؤمنین (علیه السلام) نیز در مسجد جامع کوفه به قضاوت می‌پرداختند.

7 . مسجد مقرّ فرماندهی و بسیج نیروهای نظامی

پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) در بسیاری از موارد مشاوره‌های مربوط به جنگ را در مسجد انجام می‌دادند و سپاهیان اسلام را هنگام اعزام برای غزوه‌ها در مسجد جمع می‌کردند.

8. مسجد پایگاه وحدت آفرین

در زمان ائمه معصومین (علیهم السلام)، صف بندی مذاهب به شکل فعلی نبود و مسلمانان با عقاید مختلفی که داشتند در مساجد شرکت می کردند و اختلافات آن زمان به اختلافات سیاسی شباهت بیشتری داشت تا اختلافات مذهبی، برهمین اساس در مساجد تقسیم بندی مذهبی و فرقه ای رواج چندانی نداشت و همواره ائمه معصومین(علیهم السلام)سفارش می کردند که طرفداران آنها حتماَ در مساجد شرکت کنند و حتی به امامان سنی مذهب اقتدا نمایند.

9 . مسجد محل برگزاری جلسات پرسش و پاسخ

مستندات تاریخی نشان می دهد جلساتی وجود داشته تا مسلمانان بتوانند پرسش های علمی خود را با پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) ، در میان بگذارند.[10]

گاهی این گفت وگو با نمایندگان سایر ادیان بوده و جایگاه این گفت وگوها جایی جز مسجد نبود.[11]

شکی نیست که مساجد دارای کارکردهای فراوان دیگری نیز هستند. اما آنچه در این پژوهش می خواهیم  بدان دست یابیم، راهکارهایی است که می تواند به بروز خلاقیت و نوآوری در مساجد، آن هم در سطوح کلان مدیریتی است.

نوآوری وشکوفایی در مدیریت کلان مساجد

رونق و شکوفایی مسجد در ایجاد و تداوم فرهنگ دینی بسیار مؤثر است. امروزه با توجه به تهاجم فرهنگی گسترده دشمنان انقلاب و اسلام و تغییر نگرش افکار عمومی درباره دین و دینداری، لازم است مساجد با شیوه ها و ابزار نوینی، رسالت دینی خود را انجام دهند.

هر سازمان و نهادی برای آن که بتواند به حیات خود ادامه دهد، نیاز به بازسازی مداوم دارد. اما بازسازی و نوسازی سازمان ها، هنگامی میسر است که اهداف آن با مقتضیات زمانی هماهنگ گردد و روش های خود را به طور مداوم بهبود بخشند. مساجد نیز از این قانون مستثنی نیستند. امروز اصلی ترین مشکل مساجد مساجد عبارت است از :

1. ضعف در جذب بیشتر جوانان و نوجوانان
2. وجود تشکیلات موازی و ناهماهنگ و تعدد مراکز دخیل در مدیریت و امور مساجد
3. پایین بودن فرهنگ حضور، به گونه ای که مردم ما هنوز آن چنان که باید، آداب حضور در مسجد را نمی دانند.
4. حساسیت فوق العاده نسبت به دخالت دولت و حکومت در مسجد
5. محدود شدن نقش مسجد به گونه ای که بعد از نماز، دومین کارکرد آن را مبارزات سیاسی علیه حاکمان ظالم می دانند و غیر از  این  کارکرد دیگری را سراغ  ندارند.
6. باور مسؤولین حکومتی، نمایندگان مجلس و... بر نداشتن مسؤولیت مستقیم در قبال مساجد
7. نامشخص بودن جایگاه حقوقی مسجد در نظام اداره کشور
8. اختلاف آرا در نحوه اداره مساجد و نوع رابطه با حکومت

باتوجه به آنچه گفته شد، باید به دنبال راهکارهایی برای رفع این معضلات باشیم. یکی از اساسی ترین این راه ها، داشتن مدیریت نوآور و خلاق در سطح کلان مساجد است. موفقیت در این کار هیچ گاه یک اتفاق یا حادثه نیست، بلکه از طریق تلاش های همه جانبه تمام عناصرتحقق می پذیرد. روشن است که خلاقیت را نمی توان با فشار ایجاد کرد، بلکه باید به آن اجازه داد تا ظهور کند. همان گونه که زارع نمی تواند جوانه را از دانه بیرون بیاورد، اما می تواند شرایط مناسبی برای رشد دانه فراهم آورد. در مورد خلاقیت هم همین شرایط صادق است. باید زمینه ای مساعد برای رشد و توسعه خلاقیت فراهم آورد. با فراهم کردن امنیت روانی و آزادی، احتمال ظهور خلاقیت سازنده را افزایش داد[12]؛ بنابراین در راه رسیدن به این هدف می باید:

1. در مقوله منابع انسانی مدیریت کلان مساجد، فعالانه آموزش داده و به توسعه دانش اعضای خود، آن طور که روز آمد باشد، تشویق  کند.

امنیت شغلی در سطح عالی برای کارکنان خود فراهم آورد و به افراد جرأت بدهد که تغییر پذیر باشند. زمانی که اندیشه ای جدید تکامل می یابد، پیشتازان تغییر، فعالانه و با شور و شوق اندیشه را تعالی می بخشند و آن را حمایت می کنند، بر مشکلات چیره می شوند و اطمینان می دهند که نوآوری به مرحله اجرا در خواهد آمد. برای بیان خلاق و حل مسایل به صورت خلاق فرصت فراهم کنند.

2. امروزه در مدیریت کلان، برای به کارگیری استعدادهای نهفته زیرمجموعه خود، باید مدیران نوآور و خلاق  را با مکانیزم های مختلف مورد تشویق قرار داد.

3. تجربه تاریخی نشان می دهد که اگر قرار باشد یک پدیده تبدیل به یک فرهنگ شود، نیاز مبرم به تلاش پیگیر و یا برنامه بلندمدت دارد.[13]

درسطوح کلان مساجد هم این مسئله صدق می کند و نیازمند برنامه ریزی بلند مدت با هدف گذاری های بزرگ هستیم تا بتوان به نوآوری و خلاقیت رسید. یعنی برای آینده مساجد چشم انداز روشنی داشته باشیم. برای مثال قصد داریم تا پنج سال دیگر به کجا برسیم؟

5. تلاش برای تغییر نگرش در بین مسؤولان نظام، علما، حوزه ها و مردم، پیرامون مسجد و نحوه اداره

خلاقانه آن و بهره گیری هرچه بیشتر از توانمندی های مساجد، از اهم برنامه ها در سطوح مدیریت کلان مساجد است.

6. برای بقای یک سازمان و توسعه آن، نه تنها تشخیص نوآوری لازم است، بلکه شیوه استفاده و به کارگیری آن نیز بسیار ضروری است. مدیریت کلان سازمانی که استعدادهای نهفته در خود را نتواند به عرصه ظهور و بروز برساند، در اندک زمانی با چالش مواجه خواهد شد. هر نوآوری در سطوح کلان مساجد از نظر انطباق و هماهنگی نیازمند زمان است.

7. مدیریت نوآور و خلاق کلان مساجد در فکر و عمل، از انعطاف بالایی برخوردار باشد.

8. یکی از اساسی ترین موانع بر سر راه تغییر و نوآوری از نظرگاه فرهنگی، عدم وجود نگرش انتقادی  در سطح مدیریت کلان  مساجد و زیرمجموعه های آن است. چرا که اساساً نوآوری و تغییر با تردید و سؤال و در نهایت، معارضه با وضع موجود مدیریتی آغاز می گردد. مدیریت سنتی در برخی از جوامع که لایه های آن در سازمان های آنها کاملاً محسوس است، از انتقاد و تعارض دوری می جوید و همواره سعی در سرکوب آن دارند و علت آن در این واقعیت نهفته است که تحمل انتقاد و تغییر با بیشتر الگوهای فرهنگی و یا خرده فرهنگ ها در برخی جوامع سرناسازگاری دارد. بنابراین برای رسیدن به شکوفایی و نوآوری در سطوح کلان مساجد، نیازمند نگرش انتقادی سازنده  و نه مغرضانه هستیم.

9. بخش تصمیم گیرمدیریت کلان مساجد، بایستی در مورد نوآوری، آگاهی به دست آورد، ایده های جدید را ارزشیابی کند و در زمینه اجرای آن تصمیم بگیرد. مهمترین مرحله در فرآیند نوآوری؛ آگاهی و علم به نوآوری است. این آگاهی می تواند از منابع داخلی سازمان و یا از منابع خارجی تأمین گردد.

10. تحول در سازماندهی، شامل وظایفی که باید اجرا شود، تشخیص کسانی که باید اجرا کنند، چگونگی گروه‌بندی وظایف و تعیین کسانی است که باید گزارش دهند یا گزارش بگیرند.[14]

11. مدیریت نوآور در سطح کلان مساجد، به شناسایی و پاسخگویی به موج تغییرات، فرصت های جدید و تهدیدات در حال ظهور باید بپردازد.

12. شناسایی عوامل محیطی که بر عملکرد سازمان تأثیر بسزایی دارند. مدیریت کلان خلاق، هر از چندگاه به منظور درک بهتر رویدادهای درون سازمانی و برون سازمانی از یک سو و افزایش تناسب استراتژی‌های اتخاذ شده با محیط سازمانی از سوی دیگر، اقدام به تجزیه و تحلیل محیطی می‌نمایند.

13. مدیریت بر یک سازمان میسر نیست، مگر با مدیریت بر اهداف سازمان، شامل برنامه ریزی برای رسیدن به اهداف مورد نظر، اجرای فعالیت‌هایی در راستای رسیدن به اهداف موردنظر، بررسی نحوه‌ عملکرد در رسیدن به اهداف و در نهایت اقدام اصلاحی برای دستیابی کارآمد و اثربخش‌تر به اهداف سازمانی این نظریه در مدیریت نوآور در مساجد هم مطرح است.

14. برقراری ارتباط مناسب میان دستگاه‌ها، سازمان‌ها و نهادها برای پشتیبانی از مساجد به منظور افزایش

سطح بهره‌وری و کارآیی مساجد در ایفای نقش واقعی آن، در راستای گسترش و تعمیق فرهنگ دینی و اعتلای فرهنگ عمومی.

15. برنامه‌ریزی به منظور جذب حمایت وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و نهادهای دولتی و غیردولتی برای افزایش مشارکت در رفع مشکلات مساجد کشور.

16. هماهنگی و نظارت بر حسن اجرای وظایف دستگاه‌های ذیربط از ویژگی  های مدیریت کلان خلاق است.

17. در فرآیند نوآوری، به خصوص در مدیریت کلان مساجد، استفاده از الگوهای موفق جهان اسلام همگام با بومی ساختن و نشر آن در سطوح مختلف ازپیشنهادات است.

به طور کلی مسجد، نمادی استوار از تمدن اسلامی در طول تاریخ بوده و ارزش و اعتبار خود را میان مسلمانان حفظ کرده است. در این میان، دوران صدر اسلام، درخشان‏ترین دوره در طول حیات مساجد است، چرا که در آن زمان، مسجد نه صرفاً محل عبادت، که محل فعالیت‏های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، قضایی و نظامی به شمار می‏آمد. برای احیای هر چه بیشتر مساجد باید کوشید آنها هر چه بیشتر به مساجد صدر اسلام نزدیک شوند و توانایی‏های فراوان خود را به فعلیت برسانند.[15]

همان گونه که امام خمینی(ره) در این باره می فرمایند:

« صدر اسلام از همین مساجد، جنبش ها و ارتش ها راه افتاده، مرکز تبلیغ احکام سیاسی اسلام بوده، هر وقت یک گرفتاری پیدا می شد، صدا می کردند؛"الصلوه بالجماعه"، اجتماع می کردند و آن گرفتاری را طرح می کردند. »[16]

نتیجه

بی‏شک خلاقیت در حیات فردی و اجتماعی انسان ها، جایگاه بسیار ویژه‏ای دارد، چنان که تمام دستاوردها و تمدن بشری از آغاز تاکنون و نیز در آینده، محصول و ره‏آورد خلاقیت است. تغییر و تحول در مدیریت جوامع امروزی به قدری سریع، چندجانبه، پیچیده و فراگیر است که سازمان ها بدون پیش بینی، همگامی و تطابق با آن قادر به ادامه حیات، رشد، بالندگی و توسعه نمی باشند و باید با تعامل با محیط هم، در عناصر اصلی تشکیل دهنده خود یعنی ساختار، کارکردها، نقش ها، مدیریت، رفتارها و اهداف، خلاقیت و نوآوری به وجود آورند. مساجد هم از این مسئله مستثنی نیستند. مساجدی که علاوه بر کارکرد عبادی، دارای کارکردهای دیگر چون؛ اجتماعی، آموزشی، فرهنگی، تبلیغاتی، عملی، سیاسی، اخلاقی، خدماتی و امدادی است.

مسجد در اسلام قلب تپنده حیات اسلام و کانون و محور فعالیت های جامعه اسلامی است. مسجد، خانه خدا در زمین است.[17]

باوجود حدود شصت هزار مسجد در کشور، به جرأت می توان گسترده ترین شبکه فراگیر اجتماعی در کشور را، مساجد دانست که نیازمند مدیریتی خلاق در سطح کلان جهت بهره برداری از این پتانسیل عظیم است. به طور کلی عوامل مؤثر در خلاقیت و نوآوری در مدیریت کلان مساجد را می توان به چهار دسته تقسیم کرد، این عوامل عبارتند از:

1. به کارگیری و جذب نیروهای خلاق و نوآور به سازمان

2. تهیه امکانات مناسب تحقیقاتی و مالی برای کوشش های نوآورانه

3. آزادی عمل کافی در انجام فعالیت ها و تلاش های خلاق

4. به کارگیری نتایج حاصل از فعالیت های خلاق و دادن پاداش مناسب به افراد خلاق

5. ارائه راه حل ها و راهکارهای مناسب جهت افزایش کیفیت مدیریتی خرد و کلان و طراحی برنامه های آینده نگر در جهت  پیشبرد اهداف مساجد

6. به روز رسانی امکانات و آموزش های مساجد در راستای نیازهای احاد مختلف جامعه

فهرست منابع

1. قرآن
2. ابن شبه،عمر،تاریخ المدینه المنوره،ج2،ص235
3. امام خمینی ،صحیفه نور ،جلد18ص67
4. امام خمینی،صحیفه نور،جلد10،ص16
5. پورعلی فرد ،محمدمهدی ، نکته هایی درباره روش تربیت دینی نسل جوان و نوجوان،  انتشارات شاکر
6. حوزه و روحانیت، ص 98
7. راجرز ،کارل ، درآمدی بر انسان شدن، ترجمه قاسم قاضی، ص ۱۴۵
8. رضائیان، علی. مبانی سازمان و مدیریت، انتشارات سمت، ۱۳۸۶.
9. رضائیان، علی،اصول مدیریت، انتشارات سمت1371
10. سیدمیرکمالی،رهبری ومدیریت آموزشی،نشررامین،1373ص21
11. سیمای مسجد،جلد2ص30
12. عابدی، جمال ، خلاقیت و شیوه ای نو در اندازه گیری آن، مجله پژوهش های روان شناختی، (دوره دهم، شماره ۱ و ۲، تابستان ۷۲)
13. غزالی،محمد،احیاء العلوم الدین،ج1ص395
14. فیضی، طاهره. مبانی سازمان و مدیریت: انتشارات دانشگاه پیام نور، ۱۳۸۳.
15. کنزالعمال،جلد7،ص448
16. مجله گلبرگ ، مرداد 1386، شماره 89
17. موظف رستمی ،محمد علی ،آیین مسجد ،  ج 2 ، ص 51
18. نبوی ،محمد حسن ، مجله مبلغان ، فعالیت های فرهنگی مساجد شهریور1383، شماره58
19. نشریه مبلغان ، شمارة 58 شهریور 1382 ، صفحة 3 تا صفحة 8
20. نشریه مسجد ، شمارة 81 ، شهریور 83
21. وسایل الشیعه،ج1ص268